İsmail Pehlivan
Anadolu’da Aleviler kendi içlerinde bölgeden bölgeye, gelenekten geleneğe ve hatta ocaktan ocağa bir grup farklılıkları bünyelerinde barındırır. (Kentlerde ise sınıfsal ayrışmalar inanç alanında farklı algılamalara ve yorumlamalara neden olmuştur.) Bu farklılıkları erkannamelerde görmek muhtemeldir. Her ocağın erkanamesinin farklı içeriği olması batıni Alevi öğretisine alışılmamış bir durum değildir. Farklılıklar ayrılık değil; zenginlik olarak görülmüştür.
Pir Sultan Abdal inancın mayasını şu ayetle çalmıştır:
“Özü öze bağlayalım
Sular üzere çağlayalım
Bir yürüyüş eyleyelim
Tevekkel tü Teâlallah”
Alevi toplumu içinde temel ve ortak özellikler mevcuttur. Gülbank, nefes, deyişlere atfedilen ehemmiyet, temel olarak ilham ve keşfin bilgi kaynağı olarak kabul edilmesine ve pratik hayatta bunun öteki bilgi kaynaklarına öncelenmesine dayanmaktadır.
Gülbanklarda, deyişlerde “Üçler” olarak anılan “Hakk, Muhammed, Ali” kabulü, Alevi nitelemeli ocak ve kümelerin temeli olarak kabul edilir. Hatta Alevilik; Hakk Muhammet Ali Yolu’dur biçiminde tanımlanır. Bu kalıp sözde yer alan “Hakk”, Allah’ı, Allah’ın varlığını ve birliğini; “Muhammed”, Hz. Muhammed’in peygamberliğini ve son peygamber olduğunu; “Ali” ise, Hz. Ali’nin velâyet makamının parıltısı, Pir’i olduğunu tabir eder.
Türkiye’de, bilhassa 1950’li yıllardan itibaren çeşitli nedenlerle başlayan köyden kente göç hareketliliği, toplumda sosyo-kültürel, sosyo-ekonomik bir değişime de neden olmuştur. Bu değişimden Alevi toplumu da hissesine düşeni almıştır. Bu tarihten itibaren yoğunluklu bir göç ile kentlere gelen Aleviler, tarım ve hayvancılık işleriyle meşgul olduğundan, işkolu manasında uzmanlık alanıyla ilgili problemli bir süreç yaşamıştır. Lakin kısa müddette entegrasyonunu tamamlamasını da bilmiştir.
Aleviler, genel sınırlarıyla “boy-soy-aşiret sistemine” dayalı bir toplumsal varlıktır. Dini ömürlerini daha çok batıni-felsefi öğreti ekseninde tarikat hayatı içinde sürdürmektedir.
Alevilik, Anadolu coğrafyasında Sinemilliler, Üryan Hızırlılar, Dede Garkınlılar, Ağu İçenler, Baba Mansurlular, Keçeci Babalılar, Kureyşanlılar, Hubyarlılar, Tahtacılar, Abdallar, Çenpniler vb. kelam konusu toplulukları tabir etmek üzere bir üst kimlik olarak 19. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlandı.
Ülkemizde Alevilik, kapalı köy iktisadına dayalı hayat stiliyle 1900’lü yıllardan itibaren (korunma içgüdüsüyle) dışa kapalı olarak kullanılırken; 1990’lı ve takip eden yıllardaki gelişmelere bağlı olarak başka toplum kısımlarına gerçek kimliğini açıklama yüreği göstermiştir.
Alevi toplumu tarihin akışı içinde uğradığı mezalimlerden sonra 1990’lardan itibaren ihtiyaçtan kaynaklı örgütlenmeye başladı. Kent şartlarında Alevi örgütlenmesi, başlangıçta Anadolu Alevi inancını yaşamaktan çok kültürel manada “farklılık” ve “farkındalık” yaratma üzerine oluşmuştu. Sonraki yıllarda demokratik hak arayışıyla siyasi bir hüviyete de dönüştü.
Alevi örgütlenmesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Bildirgesi’nde söz edilen kuralların hak ve özgürlükler çerçevesinde oluşması ve bilhassa din ve vicdan özgürlüğü alanında, 1982 Anayasası’nın 10, 12. 17, 24 ve 25. unsurlarıyla de devletin garantisinde olması gerekirken, örgütlenmeye siyasi iktidarlar marifetiyle yasaklar getirilmiştir.
Ülkemizde Milletlerarası İnsan Hakları Kozmik Beyannamesi ve T.C. Anayasası ile teminat altına alındığı halde, herkesin inanç özgürlüğünün muhafaza altında olması gerçek manada sağlanamamıştır.
Alevi aydınlanmasının sağladığı şuur, toplumun örgütlenmesini gündeme taşımıştır. Alevi öncüleri, “Alevi” ve “Cemevi” sözcüklerinin devlet tarafından yasaklanması nedeniyle Alevi ulularının, evliyalarının, Hakk aşıklarının isimlerinin gerisine “kültür”, “eğitim”, “dayanışma”, “turizm”, “tanıtma” ve “araştırma” sözcüklerini ekleyerek dernekler kurdular.
Bu isimlendirme zarurî idi. Devrin devlet aklı ile siyasi iktidarları Aleviliğe düşmanca bir tavır içindeydi ve “Alevi”, “Cemevi” sözcükleri yasaklıydı. Bu nedenle yasakçı zihniyete karşı bu türlü bir orta geçiş yol tercih edilmiştir. Lakin günümüzde de Alevi demokratik kitle örgütlerinin bir kaçı hariç kuruluşunda kullandıkları isimlerle varlığını sürdürmeye devam etmektedir. Hatta o periyotta kurulan Cemevlerinin kimilerinin unvanlarında da “Cemevi” yerine “kültür”, “dayanışma” sözcükleri varlığını korumaktadır.
- 1960- Ankara Ozanlar Derneği
- 1965- Hacıbektaş Kültür ve Turizm Derneği (Ankara)
- 1969- Karacaahmet Sultan Kültürünü Tanıtma ve Yaşatma Derneği
- 1979- Şahkulu Sultan Külliyesini Yaşatma ve Tanıtma Derneği (1994 Şahkulu Sultan Külliyesi Mehmet Ali Hilmi Dedebaba Araştırma Eğitim ve Kültür Vakfına dönüştü)
- 1988- Pir Sultan Abdal Kültür Derneği
- 1989- Sücaaddin Veli Kültür ve Turizm Derneği (Eskişehir)
- 1991- Hacı Bektaş Veli Kültür ve Toplumsal Yardımlaşma Derneği (Eskişehir)
- 1993 Semah Eğitim ve Kültür Vakfı (1999 yılında Alevi Bektaşi Eğitim Kültür Vakfı olarak değiştirildi)
- 1993- Hacı Bektaş Veli Kültür ve Tanıtma Derneği (2000’li yıllarda Alevi Kültür Derneği olarak ismini değiştirmiştir.)
- 1993- Hacı Bektaş Veli Anadolu Kültür Vakfı
- 1994- Garipdede Türbesini Yaşatma ve Muhafaza Dermeği (2014’de Garipdede Kültür ve Cemevi Derneği, 2021’de Garipdede Dergahı Vakfı olarak isim değişikliğine gidildi)
- 1995- Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı (Cem Vakfı)
- 2001- Hüseyin Gazi Kültür ve Sanat Vakfı (Ankara)
- 2002- Hubyar Sultan Alevi Kültür Derneği
Görüldüğü üzere onlarca dernek ve vakfın unvanında ne “Alevi” sözcüğü, ne de “Cemevi” sözcüğü mevcut değildir.
Türkiye’de Alevi inancı etrafında kurulan dernek yahut vakıflarının tüzüklerinde Alevi inanç alanını söz eden ibareler bulunmamaktaydı. Tüzüğünde “Alevi inancını araştırma ve tanıtma” ibaresi olduğu için kapatılma davası açılan Semah Eğitim ve Kültür Vakfı uzun yıllar verdiği hukuk gayreti sonucu bu hakkı 1989 yılında kazandı ve “Alevi” sözcüğü tescillendi. Bu bir birinciydi. Sonraki yıllarda kurulan dernek ve vakıfların tüzüklerinde ve unvanlarında “Alevi” sözcüğü yer almaya başladı. 1989 yılı öncesi derneklerin ve vakıfların inanç alanlarıyla ilgili olduğunu lakin logolarında kullandıkları sembollerinden anlayabiliyorduk.
Alevi toplumu tarihin akışı içinde ve bilhassa cumhuriyet periyodunda yaşadığı güçlü ve acımasız süreci sağduyu ve serinkanlı bir anlayışla karşıladı. Hak mahrumiyetlerini ve haksızlıkları gidermek için demokratik kanalları kullandı. Şiddetin ve terörün yanında olmayarak Türkiye Cumhuriyeti devletinde “eşit yurttaş” olma talebini her periyot yüksek sesle lisana getirdi. Lakin devlet ve siyasi iktidarlar hiçbir vakit Alevilere karşı sağduyulu olmadı.
Tam burada epey ıstıraba karşın Aleviler daima yan yana kaldılar ve kendi özlerini korudular demeliyiz. Fakat bu yan yana oluş, yayılmacı, asimilasyoncu ve çoğulcu anlayışa ters olmadı. Bu nedenle de Alevilerin epey gayretine ‘siyasal Alevilik‘ kimse diyemez. Hele ki ağzında gümüş kaşığı ile yaşayanlar asla… Haftaya bu mevzuyu daha ayrıntılı işleyeceğiz.
Not: 22 Aralık’taki yazımda “Alevi Enstitüsü”nün lideri olarak Doç. Dr. Aykan Erdemir olduğunu yazmıştım. Sevgili Ayhan Yalçınkaya hocamın uyarısı doğrultusunda düzeltiyorum. Aykan Erdemir idare heyetinde üye Lider ise Prof. Dr. Cengiz Güleç… Tüm okurlardan özür dilerim.